Trong thế giới cung đình xưa, nơi mọi chi tiết từ hoa văn trên long bào đến họa tiết trên tường ngọc đều mang một tầng nghĩa sâu xa, thì sự xuất hiện của dơi không phải điều tình cờ. Liệu dơi là biểu tượng thiêng liêng được kính trọng, hay chỉ là một yếu tố trang trí mỹ thuật mang tính thời thượng? Hành trình giải mã hình tượng “dơi thờ” trong văn hóa cung đình chính là bước vào cõi giao thoa giữa tâm linh hoàng gia và mỹ học cổ truyền phương Đông.
Nội Dung Chính
Chữ “dơi” bí ẩn của ngôn ngữ và biểu tượng
Trong văn hóa Hán Việt, chữ “dơi” viết là 蝠 (phúc) phát âm đồng âm với chữ 福 (phúc), mang ý nghĩa tốt lành, hưng thịnh, viên mãn. Từ mối liên hệ ngữ âm kỳ diệu này, dơi trở thành biểu tượng của phúc khí, được tôn vinh trên các vật dụng quyền quý, đặc biệt trong nội thất cung đình.
Không giống như quan niệm hiện đại cho rằng dơi gắn với điều rủi ro hay bóng tối, trong văn hóa cổ phương Đông, dơi là sinh vật gắn kết giữa nhân gian và cõi trời. Hình ảnh năm con dơi bay quanh chữ “Thọ” (Ngũ phúc lâm môn) là lời cầu chúc cho: thọ – phú – khang – đức – thiện, năm điều quý báu nhất trong đời người.
Tìm hiểu: Dơi trong tín ngưỡng người Hoa và người Việt.
Dơi hiện diện ở đâu trong cung đình?
Dơi không chỉ là một “họa tiết” đơn thuần. Trong cung đình, dơi xuất hiện khắp nơi từ trang phục, kiến trúc đến các nghi lễ trọng đại. Mỗi nơi, dơi lại mang một vai trò riêng, nhưng tựu chung đều truyền tải thông điệp về phúc lành và cát tường.
- Long bào và y phục hoàng tộc: Áo của hoàng đế thời Minh, Thanh thường thêu họa tiết năm con dơi đỏ bay quanh chữ “Thọ” lớn ở chính giữa, ngụ ý Ngũ Phúc bảo hộ thiên tử.
- Đồ gốm và lộc bình: Gốm men lam, men ngọc thường khắc họa dơi đỏ (hồng phúc) bay giữa mây trời hoặc bay quanh các linh vật như hạc tiên, long phụng, tùng bách…
- Trần nhà, cửa võng, hoành phi câu đối: Kiến trúc cung đình hay đình làng chạm nổi dơi trên các dầm gỗ, biểu trưng cho điềm lành bao trùm khắp không gian thờ phụng.
Xem thêm: Dơi trong phong thủy có ý nghĩa như thế nào?
Dơi trong các nghi lễ cung đình
Dơi không chỉ là chi tiết trang trí mà còn có mặt trong các nghi thức tế lễ và lễ cưới hoàng gia. Tranh “Ngũ Phúc Lâm Môn” thường được treo tại chính điện vào các dịp đại lễ biểu tượng của sự sum vầy, trường thọ và phồn vinh. Tại các buổi mừng thọ vua hay mẫu hậu, dơi được xem là sứ giả đưa phúc khí từ thiên giới xuống trần gian.
Ngay cả trong các vật phẩm dùng trong cúng tế, như tráp đựng hương, hộp ngọc hay bài vị thờ tổ tiên, dơi cũng hiện diện như một linh vật thiêng liêng không phải để sợ hãi, mà để được kính cẩn.
Dơi – tinh thần của mỹ học cung đình
Vẻ đẹp của dơi trong nghệ thuật cung đình không nằm ở dáng vẻ bên ngoài, mà ở ngữ nghĩa ẩn dụ sâu xa được gửi gắm. Mỗi nét chạm trổ đều mang tinh thần mỹ học triết lý, nơi hình – âm – ý hòa quyện. Dơi bay thành vòng cung biểu thị cho sự viên mãn. Dơi kết hợp với hoa sen thể hiện thanh tịnh, bình an. Dơi kết hợp với chữ “Thọ” là mong cầu trường tồn.
Với người xưa, đây không chỉ là nghệ thuật trang trí đó là một loại “ngôn ngữ tâm linh” chỉ dành cho những không gian thiêng như hoàng cung, miếu thờ, đình làng. Điều này lý giải vì sao dơi chỉ xuất hiện trong các tầng lớp quý tộc, không phổ biến tùy tiện ngoài dân gian thời kỳ đầu.
Tìm hiểu thêm: Họa tiết dơi trong trang phục, đồ cổ.
Dơi từ cung đình lan tỏa ra văn hóa dân gian
Khi biểu tượng dơi dần vượt khỏi tường thành cung điện, nó đã “dân gian hóa” trong tranh Đông Hồ, gốm Bát Tràng, tráp cưới, kiệu rước. Dù đơn giản hơn về hình thức, nhưng linh hồn biểu tượng vẫn còn nguyên vẹn. Dơi giờ đây vừa mang tính tín ngưỡng, vừa là dấu ấn nghệ thuật dân gian, nơi người Việt gửi gắm ước mong về một cuộc sống phúc hậu, viên mãn.
Kết luận: Dơi – Điềm thiêng hay chi tiết mỹ thuật?
Câu hỏi “dơi thờ là điềm thiêng hay chỉ là trang trí?” có lẽ không cần một câu trả lời rạch ròi. Bởi lẽ trong văn hóa phương Đông, đặc biệt là văn hóa tâm linh hoàng tộc, mỹ thuật chưa bao giờ tách rời khỏi tín ngưỡng. Một đường kim mũi chỉ, một họa tiết dơi bay… đều có thể chứa đựng một triết lý về trời – người – vận mệnh.
Dơi trong cung đình chính là biểu tượng giao thoa giữa cõi thực và vô hình, giữa nghệ thuật và tâm linh. Và có lẽ, điều thiêng liêng nhất không nằm ở cánh dơi hay màu sắc, mà nằm ở niềm tin được gửi gắm qua từng nét chạm xưa cũ, lặng lẽ truyền đời.
Xem tiếp: Dị tượng dơi một mắt, dơi cụt cánh…
